نزديك به دو ماه پيش بود كه رسانه‌هاي جهان خبر ترور "اسامه بن لادن" سركرده سازمان تروريستي القاعده را در صدر اخبار خود منتشر كردند، با فروكش كردن شوك حاصل از اين خبر افكار عمومي به دنبال شناختن جانشين وي در القاعده بودند، اما بنا به دلايلي از جمله اختلافات داخلي و دشوار بودن تجمع سران اين گروه براي تصميم‌گيري در اين زمينه اين انتظار بيش از يك ماه به طول كشيد تا اينكه نهايتاً سازمان القاعده، ايمن الظواهري نفر دوم اين گروه را به عنوان جانشين خود انتخاب كرد.
با تغيير فرماندهي در يكي از مخوف‌ترين سازمان‌هاي تروريستي جهان شناخت سركرده كنوني اين سازمان و رويكرد عملياتي وي به عنوان يكي از شاخص‌هاي اصلي فعاليت‌هاي اين گروه در آينده در بررسي تحولات منطقه‌اي امري مهم به شمار مي‌رود، به اين منظور در اين نوشتار سعي شده تا علاوه بر شناخت كلي از زندگي الظواهري رويكرد آينده القاعده نيز بررسي شود.
زندگينامه
"أيمن محمد رباعي الظواهري" رئيس جديد سازمان تروريستي القاعده و جانشين "اسامه بن لادن" در ۱۹ ژوئن ۱۹۵۱ (۲۹خرداد ۱۳۳۰) در يك خانواده سطح بالا متشكل از افراد تحصيل كرده و پزشك در حومه شهر قاهره به دنيا آمد.
پدر وي استاد داروشناسي و پدربزرگ وي امام جماعت مسجد الازهر، يكي از مهمترين مساجد اهل سنت بود.
وي كه خود نيز دكتر و جراح است در زمان رياست بن‌لادن، مغز متفكر پشت سر او و شبكه القاعده بوده و به علت مشغله و امنيتي بودن موقعيت بن لادن، مسؤول مستقيم بسياري از فعاليت هاي مسلحانه اين سازمان بوده است.
او در آن زمان در ليست افراد تحت تعقيب پليس فدرال آمريكا (اف.بي.آي) پس از بن لادن، رتبه دوم را داشته و اکنون به هدف اول تحت تعقيب اف بي آي تبديل شده و آمريكا براي سر او پاداشي معادل 25 ميليون دلار در نظر گرفته است.
وي در سال 1974 ميلادي، از يكي از معتبرترين دانشگاه‌هاي پزشكي مصر فارغ التحصيل شد و تحصيلات ديگري را نيز در زمينه جراحي گذراند و پس از آن وي با اخوان المسلمين مصر به همكاري پرداخت.
زماني كه در سال 1973 ميلادي، جنبش "جهاد اسلامي مصر" پايه ريزي شد، الظواهري به آن ملحق شد.
در سال 1981 ميلادي كه اعضاي اين جنبش، انور سادات، رئيس جمهور اسبق مصر را ترور كردند وي در ميان 301 تن از مظنوناني بود كه به دنبال اين حادثه دستگير شدند. در دادگاه از آنجا که مسلط به زبان انگليسي بود به عنوان سخنگوي زندانيان انتخاب شد.
سخنراني‌هاي آتشين وي در دادگاه باعث جلب افکار عمومي نسبت به او شد. الظواهري پس از آزادي از سه سال زنداني كه محكوم به آن شد بود، از مصر خارج شد و بعد از سفري كوتاه به عربستان و تغييراتي كه در انديشه جهادي او شكل گرفت، به گروه‌هاي جهادي عرب که در افغانستان مشغول جنگ با ارتش سرخ شوروي بودند پيوست.
ايمن در زمان حضور در افغانستان با اسامه بن لادن آشنا شد و در آنجا بود که شبکه القاعده پي ريزي شد و بن لادن و الظواهري نخستين بار يكديگر را در شهر پيشاور پاكستان ملاقات كردند.
ايمن الظواهري با رسيدن به رهبري "جنبش جهاد اسلامي" مصر در سال 1993 ميلادي، يكي از چهره‌هاي كليدي در مبارزات سال‌هاي مياني دهه 1990 براي استقرار يك دولت راديکال در اين كشور بود. وي مدتي بعد به فردي شناخته شده در القاعده تبديل شد و همواره به عنوان فرد دوم اين سازمان و زير نظر بن لادن، فرماندهي بسياري از عمليات هاي اين سازمان در نقاط مختلف جهان را بر عهده داشت.
در 13 ژانويه سال 2006 ميلادي آمريكا مدعي شد كه در حمله‌اي موشكي در نزديكي مرزهاي پاكستان با افغانستان الظواهري را كشته است، اما وي دو هفته بعد در ويدئويي ظاهر شد و شخصاً اين خبر را تكذيب كرد.
فعاليت‌هاي مسلحانه
ايمن الظواهري به عنوان نفر دوم شبکه القاعده در زمان بن لادن، در ارتباط با حملات مختلف از جمله بمب‌گذاري‌هاي هفتم اوت سال ۱۹۹۸ ميلادي در سفارتخانه‌هاي آمريکا در دارالسلام تانزانيا و نايروبي کنيا، حمله به کشتي جنگي "يو.اس.اس.کول"، حملات ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ ميلادي به مرکز تجارت جهاني و پنتاگُون و... تحت تعقيب بين‌المللي است.
در سال 1999 ميلادي يك دادگاه نظامي در مصر به خاطر حادثه كشتار 58 تن از گردشگران خارجي و چهار مصري كه در سال 97 در اين كشور انجام شده بود، الظواهري را در غياب وي به مجازات مرگ محكوم كرد.
وي همچنين در ارتباط با بمب‌گذاري در سفارتخانه‌هاي آمريكا در كنيا و تانزانيا نيز متهم شناخته شد، چند روز پس از اين بمب‌گذاري‌ها، الظواهري با يك خبرنگار پاكستاني تماس گرفت و منكر مسؤوليت خود در اين حوادث شد، اما از مسلمانان خواست به مبارزه خود عليه آمريكايي‌ها و يهودي‌ها ادامه دهند. يك ساعت بعد از اين صحبت‌ها، موشك‌هاي كروز آمريكا اردوگاه آموزشي القاعده در افغانستان را هدف قرار دادند. اما بن لادن و الظواهري از اين حمله گريختند.
در اوايل ماه دسامبر 2001 ميلادي، گزارش شد كه همسر ايمن الظواهري و سه دختر وي در بمب‌گذاري در شهر قندهار افغانستان كه پايگاه طالبان بود، كشته شده‌اند.
درباره جزئيات و ميزان نقش‌آفريني الظواهري در انفجار برج‌هاي دوقلوي سازمان تجارت جهاني و ساختمان پنتاگون در آمريكا اطلاعات دقيق در دست نيست، اما "خالد شيخ محمد" عضو پاکستاني‌الاصل القاعده به عنوان طراح اصلي واقعه 11 سپتامبر در اعترافاتش گفته است كه مسؤول عمليات 11 سپتامبر از آغاز تا پايان و فرمانده نظامي کليه عمليات خارجي در کل جهان تحت فرماندهي بن لادن و ايمن الظواهري بوده است.
رويكرد آينده القاعده در زمان الظواهري
با وجود اينكه برخي از کارشناسان اعتقاد دارند که ترور بن لادن به عنوان پايه گذار و فرمانده رسمي و معنوي اين سازمان ضربه‌اي سنگين براي شبکه "القاعده" به شمار مي‌رود، اما عده‌اي ديگر اين موضوع را رد كرده و حتي برخي معتقدند فعاليت‌هاي تروريستي القاعده در زمان الظواهري شدت بيشتري به خود خواهد گرفت.
نيكولاس كريستوف در مقاله‌اي در نيويورك تايمز تصريح مي‌كند كه كشته شدن بن‌لادن به معني پايان كار القاعده نيست، چرا كه ايمن الظواهري فرد دوم القاعده است كه نقش مهمي را در سازماندهي آن ايفا مي كند؛ از سوي يگر القاعده سازماني متمركز نيست و اعضاي آن به صورت كاملاً مجزا از هم فعاليت مي‌كنند و به اين ترتيب از بين بردن سركرده آن نمي‌تواند زيان جبران‌ناپذيري را به آن وارد كند.
به عقيده برخي تحليلگران مسائل منطقه‌اي القاعده با رهبري ايمن الظواهري از تحرک بيشتري برخوردار خواهد گرديد، زير او تا پيش از اين نيز طراح بسياري از حملات القاعده بوده و اکنون که سکان رياست اين گروه را در دست گرفته، ممکن است آن را تحرک بيشتري بدهد، حتي برخي بر اين عقيده اند كه وي براي اثبات توانمندي هاي خود ممكن است عملياتي را در سطح عمليات 11 سپتامبر يا وسيع‌تر از آن در آمريكا انجام دهد.
اعلام رياست الظواهري پس از گذشت بيش از يک ماه از مرگ بن لادن اين موضوع را روشن کرد رهبران القاعده تلاش دارند تا ساختار جديد تشکيلاتي را ايجاد کرده و به فعاليت‌هاي مسلحانه خود در نقاط مختلف جهان ادامه دهند.
همچنين وي سعي خواهد داشت القاعده را از مقبوليت عربي برخوردار كند تا از آب گل آلودي كه در اثر انقلاب‌هاي منطقه‌اي ايجاد شده، به نفع خود و اين سازمان بهره‌برداري كرده و القاعده را در قالب جريان‌هاي اسلام‌گرا وارد دستگاه‌هاي حاكميتي نمايد.
چالش‌هاي پيش روي الظواهري
فرماندهي الظواهري اما با چالش‌هايي نيز همراه است، اسامه بن لادن يك رهبر كاريزما براي القاعده بود و بسياري از جوانان فريب خورده حاضر بودند جان خود را براي وي فدا كنند، از سوي ديگر وي به علت اصالت سعودي خود نفوذ زيادي در ميان سرمايه‌گذاران تروريسم بين‌الملل در منطقه داشت. به همين علت كارشناسان اولين چالش فراروي الظواهري را فراهم آوردن امکانات مالي براي القاعده مي‌دانند.
تا پيش از اين بيشترين کمک‌ها براي اين سازمان از سوي عرب‌هاي افراطي حوزه خليج فارس تامين مي‌شد اما بايد ديد كه آيا ايمن الظواهري به عنوان كسي كه فرماندهي القاعده را از عربستان به مصر منتقل كرده، توان جذب اين پول‌هاي کلان را دارد؟
يكي ديگر از مهمترين چالش هاي فراروي الظواهري در زمامداري القاعده تلاش براي جمع كردن اين نيروهاي پراكنده در قالب يك سازمان منسجم است.
از سوي ديگر الظواهري بيش از هر چيز به مغز متفکر و برنامه‌ريز اين سازمان مشهور است تا رهبري با قدرت مديريتي بالا؛ اما وي از نفوذ کمتري در ميان اعضا و طرفداران القاعده برخوردار است و اين موضوع، احتمال افزايش شكاف در ميان اعضاي اين سازمان در سال‌هاي آينده را بيشتر مي‌كند.
اما منتصر الزيات، وکيل مصري سلفي ها در گفت وگو با العربية تأکيد دارد که با روي کار آمدن الظواهري، القاعده ساختار منسجم تر، منظم تر و تشکيلاتي تري خواهد يافت و بر حجم عمليات هاي سازمان يافته و هدفمند آن بويژه عليه آمريکا افزوده خواهد شد.
اکنون بايد منتظر ماند و ديد وي با راهبري خود، اين سازمان پيچيده را که در عرصه بين المللي شاخ و برگ زيادي رويانده است چگونه مديريت خواهد کرد.
نظرات شما عزیزان:
نویسنده: 
